મુંબઈ રાજ્ય (૧૮પપ) નાં દફતરો મુજબ મહીકાંઠા એજન્સી હેઠળના વિસ્તારોમાં કોઈ પોલીસ ફોર્સની વ્યવસ્થા ન હતી. વિસ્તારના વડાઓ તેઓના તાબા હેડળના વિસ્તારમાં ગુનાખોરી ડામી દેવા અથવા તે માટે વડાઓને જવાબદાર ગણવા માટે બંધાયેલા હોવાથી પોલીસ ફોર્સ વિનાનો પ્રદેશ હતો. આમ મહીકાંઠાના ઉત્તર પૂર્વીય જંગલી અને પહાડી વિસ્તારો પોલીસના નિયમન વગર વધુ પ્રભાવિત હતા જેમાં કોળી અને ભીલ સમાજના ગામોમાં મુખી અને ગામેતી ગુના નોંધવા માટે જવાબદાર બનતા હોવાથી ગુનાખોરીથી પ્રભાવિત ન હતા. ગામની સુરક્ષા માટે ચોકીદાર પ્રથા જોવા મળતી હતી. કોળી ચોકીદાર ગુનેગારનાં પગલાંની છાપ ઉપરથી ચોર સુધી પહોંચી શકતા અને કયારેક ચોરાયેલ માલમતા ટ્રેસિંગ કર્યા બાદ અલગઅલગ વિસ્તારોમાંથી મળી આવતી. ટ્રેસિંગ કર્યા બાદ માલમતા ના મળી આવે પરંતુ તેનો વિસ્તાર/ગામ નક્કી હોય તો જે તે વિસ્તાર/ગામ જવાબદારી નક્કી કરી વસુલાત થતી. જયારે કોઈ પગેરું મળે તેમ ન હોય ત્યારે ''મોરખાઈ'' (ઈનામ)ની જાહેરાત કરી માહિતી આપનારને ગુપ્ત રીતે મોરખાઈ આપવામાં આવતા.

ઈ.સ. ૧૮ર૦માં અંગ્રેજ સરકાર અને મહીકાંઠા એજન્સી હેઠળનાં રાજયો વચ્ચે કરાર થયા બાદ સામાન્ય શાંતી સ્થપાઈ હતી. એજન્સીના વિસ્તારમાં શાંતિ જળવાય અને વડાઓ વચ્ચે આંતરિક ખટરાગ અટકાવવા માટે અને એજન્સીને સહાય કરવા માટે સાદરા ખાતે ગાયકવાડ તાબાની એક સમિતિનું થાણું બનાવવામાં આવેલ. આ સ્થળેથી પ્રાંતના અલગ અલગ થાણાઓમાં લશ્કરી ટુકડીઓ મોકલવામાં આવતી. દરેક સબડિવિઝન, તાલુકા ખાતે એક પોલીસ ઈન્સ્પેકટર અને દરેક ગામે એક પોલીસ પટેલ રહેતા જેમના તાબામાં અમુક ગામોના ચોકીદારો રહેતા.

આ રીતે મહીકાંઠા એજન્સી વિસ્તારમાં પોલીસવ્યવસ્થા સંતોષકારક ન હતી. દરબારો નબળા હતા, પ્રજાની તકલીફો હતી, પ્રદેશ ડુંગરાળ હતો એવા પ્રદેશોમાં કોળી ગામો આવેલાં હતાં. દરેક સ્થળે વ્યવસ્થિત તાલીમ પામેલ પોલીસની તાતી જરૂરિયાત હતી. તાલુકાદારોને ગાયકવાડ અશ્વદળનું વિસ્તારમાં પેટ્રોલિંગથી મદદ મળતી હતી.

• ગાયકવાડની કુમકો ગામેગામ ફરતી રહેતી અને ગુના સંબંધે માહિતી તાત્કાલિક પોલીસ ઈન્સ્પેકટરને આપતા, જે તુરંત જ તપાસની કામગીરી કરતા.
• ઈ. સ. ૧૮૮ર-૮૩માં ભીલ લશ્કરી ટુકડીની રચના થઈ. ત્રાસદાયી દેશી ભીલોની નોંધણી એક ખાસ પોલીસ અધિકારી અને ર૦ અશ્વદળ કોન્સ્ટેબલ સાથેની યોજના મુજબ કરવામાં આવી. નાના આંતરિક રીતે ભળેલા રાજયોની જરૂરિયાત મુજબ પ્રાદેશિક સીમાઓ છોડીને ગુનાખોરી અટકાવવા અને ગુનેગારોને પકડી પાડવા માટે ઉપરોક્ત દેશી ભીલોની નોંધણી કરવામાં આવેલ.
• સને-૧૮૮પ-૮૬માં ગાયકવાડી કુમક વિખેરી નાખી અને બરોડા દરબાર દ્વારા આપેલ સબસિડીનો ઉપયોગથી નિયમિત અશ્વદળ પોલીસ અને પાયદળ પોલીસ બનાવવામાં આવેલ.
• સને-૧૮૮૯-૯૦માં એજન્સી પોલીસદળમાં કોઈ ફેરફાર થયા નહીં પરંતુ રાજ્ય પોલીસમાં ઘટાડો થયો. ગુનાખોરી અને ચોરાયેલ મતામાં નોંધનીય ઘટાડો થયો. એજન્સી પોલીસે નિયમિત પોલીસ મુજબની કામગીરી ૧લી જાન્યુઆરી ૧૮૯૦થી શરૂ કરી.
• સને-૧૮૯૩-૯૪માં એજન્સી માટે એક પોલીસ કમીશ્નરની નવી જગ્યા ઉભી કરવામાં આવી.
• મહીકાંઠા વિસ્તારમાં કોઈ પગારદાર ગ્રામ પોલીસ ન હતી. ડીવીઝનલ ઓફીસર એજન્સી પોલીસ સુપ્રીન્ટન્ડેન્ટના સંપર્કમાં રહી રાજકીય આગેવાનની મંજૂરીથી થાણા સર્કલમાં પોલીસ પટેલની નિમણૂંક કરે છે.
• પોલીસ પટેલની ફરજો સામાન્ય રીતે મહેસુલ પટેલ બજાવતા હતા અને તેઓ ગામ લોકોથી નિયુકત કરાયેલ વોચમેન કે જેઓને પૈસા કે જમીનરૂપે વળતર અપાતું.

બોર્ડર કોર્ટ :-

એજન્સી અને પાડોશી રાજપુતાના રાજયો વચ્ચે નાસી આવેલા ગુનેગારોની પ્રત્યાર્પણ અંગેની કોઈ વ્યવસ્થા ન હતી. પરિણામે એક તરફ મહીકાંઠાના થાણા સર્કલ અને રાજયો અને મેવાડ, ડુંગરપુર જેવા રાજપુતાના રાજયો વચ્ચેના ડખાઓનો નિકાલ બોર્ડર કોર્ટ દ્વારા કરવામાં આવતો. જેની રચના બંને તરફના રાજ્યના અધિકારીઓથી કરવામાં આવતી.

મહીકાંઠા એજન્સી પોલીસ :-

સપ્ટેમ્બર-૧૮૮૧માં ભારત સરકાર અને બરોડા દરબાર વચ્ચે થયેલા કરાર મુજબ અત્યાર સુધી ગાયકવાડ કુમકે બજાવેલી ફરજો હવે પછી સંપૂર્ણપણે અંગ્રેજ સરકારના તાબા અને વહીવટ હેઠળ એજન્સી પોલીસના અશ્વ અને પાયદળ પોલીસે બજાવવાની રહે છે.
આ કરારના અસ્તીત્વમાં આવ્યાથી મહીકાંઠા એજન્સી ખાતે ફરજ બજાવતી ગાયકવાડ કુમકને પરત ખેંચી લેવામાં આવી.

મહીકાંઠા પોલીસ બે ભાગોમાં વહેચાયેલી હતી.

એજન્સી પોલીસને મદદનીશ રાજકીય એજન્ટ અને સુપ્રીન્ટેન્ડેન્ટ ઓફ પોલીસના તાબા હેઠળ મૂકવામાં આવી. એજન્સી પોલીસની કામગીરી થાણા સર્કલ વિસ્તાર પૂરતી સિમીત ન રાખતા એવા તાલુકાઓમાં વિસ્તારવામાં આવી કે જે તાલુકા ખુબજ ગરીબ છે અને તે પોતાની પોલીસ નિભાવી શકે તેમ નથી.

એજન્સી પોલીસ ધણી રીતે જિલ્લા પોલીસ સાથે મળેલી હતી. જે કાયદા હેઠળ તે કામ કરતી હતી તે વિધાનસભામાં પસાર થયેલ ન હતો, પરંતુ પ્રવર્તમાન સરકાર અને તેની સત્તા દ્વારા વિદેશી પ્રદેશને લાગુ કરાયેલ કાયદો અંગ્રેજ સરકારની અને તેના સબંધીત વિદેશી રાજયો સાથે બ્રિટીશ ભારતની સરઅદ પારની સવોર્પરી સત્તા મેળવેલ હતી. એજન્સી માટે ડેપ્યુટી સુપ્રીન્ટેન્ડેન્ટ ઓફ પોલીસની જગ્યા સને-૧૯૦૭માં ઉભી કરવામાં આવી. સને-૧૯રર મુજબ પોલીસ ઈન્સ્પેકટર-ર, સબ ઈન્સ્પેકટર-૯, હેડકોન્સ્ટેબલ-૬૦ અને કોન્સ્ટેબલ-ર૦૯, પાયદળ-૩૪૦ અને ધોડેસવાર પોલીસ-પર.

સમસ્ત મહીકાંઠા એજન્સી વિસ્તારમાં એકમાત્ર ઈડર સ્ટેટ પોતાનું નિયમીત પોલીસદળ ધરાવતું હતું, જે લગભગ ઈડર સ્ટેટના મુંબઈ રાજ્યમાં વિલીનીકરણ (૧૯૪૮) સુધી ચાલુ રહેલ. જે ૧૮૭૭-૭૮માં ૩૦ ધોડા અને ૪૧૦ પાયદળનું બનેલ હતું અને થાણાદાર અથવા મેજીસ્ટેટના તાબામાં કાર્યરત હતું. ત્યારે કુલ-૩૯ પોલીસ સ્ટેશન હતા. સને-૧૯૮પ- ૮૬માં દળમાં વધારો કરી ૭૯ અશ્વ અને ૭રપ પાયદળ પોલીસ કરવામાં આવી.

વહીવટી દસ્ટીએ ગુજરાત રાજ્ય બે પોલીસ વિભાગમાં વહેચાયેલ હતું. બરોડા અને રાજકોટ, ડેપ્યુટી ઈન્સ્પેકટર જનરલ ઓફ પોલીસ હેઠળ સાબરકાંઠા જિલ્લો બરોડા પોલીસ રેન્જ હેઠળ આવતો હતો. જિલ્લા પોલીસ અધિક્ષક અને પોલીસ ઉપર જિલ્લા મેજીસ્ટ્રેટનો કાબુ હતો. જિલ્લાની કાયદો અને વહીવટીની તેમજ પોલીસી મેટર્સ તેઓ નકકી કરતા હતા પરંતુ ભરતી આંતરીક અર્થવ્યવસ્થામાં તેઓ દખલગીરી કરતા ન હતા. જિલ્લા પોલીસ અધિક્ષકની પ્રાથમિક ફરજો દળને જરૂરી તાલીમ આપી કાર્યક્ષમ રાખવી અને સતત સુપરવીઝનની અટકાયતી પગલાં તપાસ અને ગુના શોધન સારી રીતે થાય તે હતી.

જિલ્લા મુખ્ય મથકે પોલીસ અધિક્ષકની મદદમાં ઈન્સ્પેકટર કક્ષાના અધિકારી (હોમ ઈન્સ્પેકટર) રહેતા અને તેઓ પોલીસ અધિક્ષકના અંગત મદદનીશ તરીકે કામ કરતા. તેઓ મુખ્ય મથકની કચેરીઓની કામગીરી ઉપર ઘ્યાન આપતા. મોટા જિલ્લાઓમાં સ્થાનિક ગુના નિવારણ શાખા (એલ.સી.બી.) અને સ્થાનિક ઈન્‍ટેલીજન્સ શાખા (એલ.આઈ.બી.) માટે ઈન્સ્પેકટર કક્ષાના અધિકારી રહે છે. દરેક જિલ્લો પોલીસ સ્ટેશન મુજબ વહેચાયેલો હોય છે. જેના ઈન્ચાર્જ તરીકે પોલીસ સબ ઈન્સ્પેકટર અને તેમના તાબા હેઠળ હેડ કોન્સ્ટેબલ અને કોન્સ્ટેબલ હોય છે.

સાબરકાંઠા જિલ્લો બે વિભાગમાં વહેચાયેલ હતો. હિંમતનગર વિભાગ અને મોડાસા વિભાગ. દરેક વિભાગના વડા નાયબ પોલીસ અધિક્ષક હોય છે. તેઓ તેમના તાબા હેઠળના વિસ્તારમાં બનતા ગુનાઓ માટે જવાબદાર છે અને પોલીસ અધિક્ષના સામાન્ય હુકમોનું પાલન કરાવવાની ફરજ બજાવે છે. તેઓ તેમના તાબા હેઠળના કર્મચારી અને અધિકારીઓની શિસ્ત અને કાર્યક્ષમતા માટે જવાબદાર છે. નિયત સમયાંતરે તેઓ તેમના તાબાના થાણા અને આઉટ પોસ્ટની તપાસણી કરે છે. દરેક સબ ડીવીઝનમાં એક અથવા બે ઈન્સ્પેકટર હોય છે. જેઓ તેમના સર્કલ હેઠળના થાણાઓના ગુના અંગેની કામગીરીમાં મદદરૂપ બને છે. ઉપરાંત ખરાબ ચાલચલગત અને ગેંગ ઉપર નજર રાખી જરૂરી કાર્યવાહી કરે છે.

તદૃ્ઉપરાંત મુખ્યમથક હિંમતનગર સિવાય જિલ્લાના ૧૭ પોલીસ સ્ટેશન અને ૩૦ આઉટ પોસ્ટ હતી. સને-૧૯૬૯ મુજબ પોલીસ અધિકારીઓ અને કર્મચારીઓની મંજૂર મહેકમ આ મુજબ હતી.

સને ૧૯૬૯-૭૦માં પોલીસનો વિસ્તાર અને વસ્તીનો રેશીયો ૭ ચોરસ કિ.મી. અને ૧૦૦૦ની વસ્તીએ એક પોલીસનો છે.

કોટવાળ યોજના મે-૧૯૬રથી અમલી છે. કોટવાળ એ મામલતદાર દ્વારા નિમાયેલ અને સરકાર અથવા સરકાર વતી નિમાયેલ કોઈપણ અધિકારી દ્વારા સમયાંતરે નિદેર્શીત કામગીરીની ફરજ બજાવતો સરકારી નોકર છે. નિયમો અને માપદૃંડ આધારે દરેક ગામમાં કેટલા કોટવાળ નિયુકત કરવા તે કલેકટર નકકી કરે છે. પંચાયતી રાજ આવ્યા પછી તેઓ પંચાયત હેઠળ સેવાઓ આપે છે. કોટવાળની નિમણૂંક તેની નિયુકતી તારીખથી ૧લી એપ્રીલ સુધીની જ હોય છે. આમ તે તદૃ્ન હંગામી નિમણૂંક છે.

બોમ્બે વિલેજ પોલીસ એકટ-૧૮૬૭ હેઠળ વિલેજ પોલીસ ઉપર સંપૂણૂ નિયંત્રણ કલેકટરનું હોય છે, જે તેની સત્તાઓ પોલીસ અધિક્ષકને સૉંપી શકે છે. દરેક ગામમાં સામાન્ય રીતે એક પોલીસ પટેલ હોય છે. જે શકમંદ વ્યકિતઓ વિશેની માહિતી એકઠી કરીને પોલીસ સ્ટેશને પહોચાડે છે. પોલીસ પટેલ પોલીસ તપાસ હેઠળની નામચીન વ્યકિતઓ ઉપર નજર રાખે છે. અને તેના અંગેની તમામ માહિતી એકઠી કરે છે. ઉપરાંત ગામમાં શું બને છે તેની માહિતી એકઠી કરે છે. આમ એકઠી કરેલી તમામ માહિતી પોલીસમેન જયારે ગામની મુલાકાતે પેટ્રોલીંગમાં નીકળે ત્યારે આપે છે.

આ જિલ્લામાં હોમગાર્ડની રચના સને-૧૯પ૦માં થઈ અને હોમગાર્ડ કમાન્ડન્ટના તાબા હેઠળ કાર્યરત છે. જેના તાબામાં જ યુનીટ છે. હાલમાં હોમગાર્ડ કમાન્ડન્ટ હિંમતનગર હેઠળ યુનિટ કાર્યરત છે. જેમાં હિંમતનગર, જાદર, ઈડર, વડાલી, ખેડબ્રહમા, વિજયનગર, ભિલોડા, મેધરજ, માલપુર, બાયડ, મોડાસા, તલોદ અને પ્રાંતિજ છે.

હોમગાર્ડ કેડેટને સ્કવોડ ડ્રીલ, લાઠી ડ્રીલ, આર્મસ ડ્રીલ, વેપન ટ્રેનીંગ, રાયફલ અને બેયોનેટનો ઉપયોગ, ટોળા અને ટ્રાફીક કંટ્રોલ વગેરે બાબતની તાલીમ આપવામાં આવે છે. તેઓ લોક સંરક્ષણ, ફાયર ફાઈટીંગ, ઈજાગ્રસ્તોને પ્રાથમિક સારવાર કટોકટીના સમયે ટ્રાન્સપોર્ટ અને સંદેશાવ્યવહાર વગેરેથી તાલીમ બઘ્ધ હોય છે. તેઓને જયારે ફરજ ઉપર બોવાવવામાં આવે છે ત્યારે પોલીસની સત્તાઓ અને રક્ષણ મેળવે છે. તેઓ પરિસ્થિતિને નિયંત્રણમાં રાખવા પોલીસની મદદ કરે છે.

ગ્રામ વિસ્તારના સંરક્ષણ માટે ગ્રામરક્ષક દળની રચના કરવામાં આવેલ છે. ગામડાઓને લૂંટ અન્ય અસામાજીક તત્વો, વ્યકિતઓના રક્ષણ અને જાહેર મિલ્કતના રક્ષણ માટે તેની રચના થયેલ છે. જિલ્લા પોલીસ અધિક્ષક તેના નિમણૂંક અધિકારી છે. દળના સભ્યો સ્કવોડ ડ્રીલ, લાઠી ડ્રીલ, શારીરિક કસરતો, આર્મસ ડ્રીલ, રાયફલનો ઉપયોગ, ગામોમાં નાકાબંધી, લૂંટ અને ધાડનું કોમ્બેટીંગ અને ધાયલોની પ્રાથમિક સારવાર વગેરેની તાલીમ આપેલ હોય છે. આ જિલ્લામાં ૧૯૬૯માં ૧રપ૮ દળ રચાયેલા છે. જેમાં ર૮,૪૬૦ સભ્યો છે. જેમાં ૧૧૯૯ નાયક, અને ૭ર૩ ઉપનાયક છે. દળના સભ્યોને હથીયાર લાયસન્સ માટે ભલામણ કરવામાં આવે છે.

મહીલાઓ માટે આવું સમાનદળ ૧૯૬પમાં પાકિસ્તાન યુઘ્ધ વખતે શરૂ કરવામાં આવેલ. આ દળ શરૂ કરવા પાછળ હેતું મહીલાઓની પ્રગતિ, સ્વરક્ષણ તેમજ ગ્રામકક્ષાએ માલ મિલકત અને જીવનરક્ષણ માટે યોગદાન આપવા માટે કક્ષા પુરી પાડવાનું છે. પુર, આગ, ભૂંકપ વિગેરે જેવી કટોકટી દરમ્યાન ઈજાગ્રસ્તોની સારવાર, અસરગ્રસ્તો માટે ખોરાકની વ્યવસ્થા વગેરે કરવા માટે તેઓની જરૂરિયાત રહે છે. અસામાજીક તત્વોની ચુંગાલમાંથી છોડાવવાનો મૂળ હેતું મહીલા ગ્રામરક્ષકદળ બનાવવા પાછળ છે. જિલ્લા પોલીસ અધિક્ષક તે માટે નિમણૂક અધિકારી છે. સભ્યોને એલી મેન્ટ્રી ડ્રીલ, રાઈફલ ઉપયોગ, કાયદાનું પ્રાથમિક જ્ઞાન, ધાયલોની પ્રાથમિક સારવાર, અસામાજીક તત્વો અને ત્રાસદાયક તત્વો અંગેની માહિતી એકઠી કરવી વગેરે બાબતે તેઓને તાલીમ આપવામાં આવે છે. આ જિલ્લામાં ૧૯૬૯ના અંતમાં મહીલા ગ્રામ રક્ષક દળ પાસે પર૪ સભ્યો હતા.